Mosfetler ve mosfetlerin sürülmesi

Mosfetler hakkında detaylı Türkçe bilgiler bulunuyor iki farklı makale var. Mosfetlerin sürülmesi konusunu hazırlayan kişi Bülent ÜNALMIŞ Emeği geçen hazırlayn kişilere teşekkürler.

MOSFET Nedir

MOSFET in anlamı, Metal Oksit Alan Etkili Transistör (Metal Oxide Field Effect Transistor) yada Geçidi Yalıtılmış Alan etkili Transistör (Isolated Gate Field Effect Transistor) dür. Kısaca, MOSFET, IGFET yada Surface Field Effect Transistör de denir. MOSFET, JFET’ e pek çok yönden benzerlik gösterir. JFET’ de Gate Source ters polarmalanmış bir PN oluşturmaktadır. MOSFET’ de böyle değildir. MOSFET’ de gate öyle oluşturulmuşturki drain ile source arasındaki bölge üzerine silikon dioksit ve onun üzerine de gate elektrodu (metal plaka) konularak yapılmıştır.

Böylece gate metal elektrodu ile drain ve source arasına bir yalıtkan konulmuş olur. Buradaki yalıkan silikon dioksit dir. Bütün oksitler iyi birer yalıtkandır. Hatırlarsanız, oksitlenmiş kontaklardan elektrik akımı geçmez ve biz de oksitlenmiş yerleri temizleriz. Metal oksit ve yarı iletken ile bir Gate oluşturur ve MOSFET adının oluşmasını sağlar. Bu nedenle gate gerilimine JFET’ de olduğu gibi bir sınırlandırma konulmamıştır. Tabi bu teoriktir. Gate yalıtkanı o kadar incedir ki eğer bir koruma yoksa vücudumuzdaki gerilim bile bu yalıtkanı delmeye yeter. Ayrıca bu yalıtkan yüzünden gate akımı neredeyse hiç yoktur ve giriş empedansı çok yüksektir.

Tipik olarak gate akımı 10 -14 A (0,01piko amper) ve 10-14 ohm (10.000 Giga ohm). Yukarda belirttiğim gibi gate geriliminin sınırlı olmaması ayrıca MOSFET’ de iki durumda çalışma olanağı sağlar. Bunlar “Arttırılmış – Enhancement” ve “Azaltıcı – Depletion” çalışma şekilleridir. Enhancemen tipi bir MOSFET’ in iç yapısı ve sembolleri aşağıdaki şekilde görülmektedir.

N+ nın anlamı, n katkılı bölgenin fazlaca n katkılanmış olmasıdır. Enhancement MOSFET’ lere normal olarak çalışmayan “OFF” MOSFET lerde denir.

Enhancemen MOSFET‘ ler uygun şekilde bayslanmadığı sürece üzerlerinden akım akmaz. Çünkü gate bayasının sıfır olması ile drain – source arasında iki tane arka arkaya bağlanmış PN eklemi vardır. Drain – Source voltajı ne değerde olursa olsun drain akımı akmaz. Depletion tipi bir MOSFET’ iç yapısı ve şekilleri aşağıda görülmektedir

Depletion tipi MOSFET‘ ler depletion tiplerinin tam tersidir. Bu tip MOSFET’ ler normalde “ON” tipi MOSFET’ lerdir. Gate uygun şekilde bayslanmadığı sürece akım geçirirler.

MOSFET ile ilgili hesaplamalar JFET ile büyük benzerlik gösterdiği için bu konuya girmeyeceğim. ID akımını veren formül; ID= IDSS x (1- (VGS/VT)2

Aşağıda Enhancement ve Depletion MOSFET’ lerinin karakteristikleri görülmektedir

MOSFET, girişinde hiç güç harcamadığı için ve drain – source arası tam olarak “ON” yapıldığında üzerinde çok az güç harcar. Bu nedenle içinde çok sayıda transistör olması istenen entegre devrelerin vazgeçilmez parçalarıdır. Yazımın baş taraflarında da söz ettiğim gibi MOSFET’ in gate sini oluşturan dioksit çok ince olduğundan vücut elektriğinden bile kolayca bozulabilir. Bu durumu önlemek için gate ile MOSFET’ i oluşturan alt taş (substrate) arasına bir zener diyot fabrikasyon olarak yerleştirilir. Bu zenerin iletime geçme voltajı düşük olacağına göre dışardan gelebilecek gerilimler zener üzerinden kısa devre olur. Fabrikasyon tedbirler alınmasına rağmen bu tür transistörleri taşırken dikkatli olmalı, eğer bacakları bir tel yada benzeri bir şeyle kısa devre edilmişse bunu, transistörü yerine takıdıktan sonra çıkarmalıdır.

FET Transistörün Bayaslanması

Bir bayas devresi transistörü (FET, BJT transistör vs) özel bir durum söz konusu olmadıkça AKTİF BÖLGEDE çalışmasını sağlamak için tasarlanır. BJT transistörlerde bildiğiniz gibi beyz akımı bayas devresinin hesaplanmasında önemlidir. Fakat FET transistörlerde Gate akımı (IG=0) sıfırdır. FET transistörün aktif bölgede çalışabilmesi için Gate-Source arası voltaj negatif olur. Aşağıda bir JFET transistörün self-bayas devresi görülmektedir.

——-

Yukarıdaki devrede IG akımı sıfır olduğu için ID akımı IG akımına eşit olacaktır. ID = IG RS direnci üzerinden geçen ID akımı burada Source tarafı pozitif toprak tarafı negatif olacak şekilde bir voltaj oluşturur. IG akımı sıfır olacağı için RG direnci üzerinden hiç akım geçmeyecek ve RG direnci üzerinde bir voltaj düşümü olmayacaktır. Fakat Gate-Source arasında RS direnci üzerinde görülen voltaj NEGATİF olarak görülecektir. Bu voltaj JFET transistörün bayas voltajıdır. Bu söylediklerimizi formül haline getirirsek;

Çıkış devresi için;

VDD = ID (RD + RS) + VDS
Gate – Source arası voltaj, IG = 0 olduğu için;
VGS = -ID x RS
ID akımı;
ID = IDSS (1 – (VGS / Vp)2 )

Yukarıdaki formüllerle JFET için Q çalışma noktası kolayca bulunabilir.

Şimdi JFET transistörün bayaslanmasına ilişkin birkaç örnek yapalım.

N-Kanal bir JFET için;

IDSS= 4mA
Vp=-5V.
VDD=12V
RD=4,7 Kohm
RS=470 ohm

Olarak verilmiştir. Q noktasının (ID, VDS) yerini bulunuz.

ID = IDSS (1 – (VGS / Vp)2 )

Formülüne bakacak olursak Vp voltajı VGS voltajına eşit olursa ID akımı IDSS akımına eşit olur. Yani IDSS akımı verilen –Vp değerindeki doyum akımıdır. Bizim bulacağımız ID akım değeri IDSS akımından daha küçük olmalıdır. Pratik olarak VD değeri yaklaşı olarak VDD/2 olmalı ve VGS değeri –Vp değerinin yarısı kadar olmalıdır. Buna göre VGS değerini –2V olarak seçersek;

ID= 4 (1 – (-2 / -4)2 )
ID= 4 (1 – 0,5)2
ID= 4 (0,5)2
ID= 1mA olarak bulunur.

VDS voltajı;
VDD= ID (RD + RS) + VDS
VDS= VDD – (ID (RD + RS))
VDS= 12 – (1 (4,7 + 0,47))
VDS= 12 – (1 (5,17))
VDS= 12 –5,17
VDS= 6,83V olarak bulunur.

VD voltajı;
VD= VDD – ID (RD)
VD= 12 – 1 (4.7)
VD= 12 – 4,7
VD= 7,3V olarak bulunur.

Sonuç olarak; ID=1mA, VDS=6,83V ve VD=7,3V olarak bulunur. Dikkat ederseniz RG direnci hesaplamalara girmedi. Nedeni, IG akımının sıfır olmasıdır. Bu direnç çıkışına bağlanacağı devrenin çıkış direncini etkilemeyecek büyükte seçilir.
BJT transistörlerin bayaslanmasında geçerli olan bayas kararlılığına ait kurallar FET ler için de geçerlidir. Şimdi üniversal bayas devresine sahip bir JFET devresinin çözümlemesini yapalım.

Yukarıdaki devrede VDD=20V, RG1=470K, RG2=150K, RD=3,3K, IDSS=5mA ve VGS(off)=-4V verilmiştir. VGS(off) Vp nin başka bir adlandırmasıdır. Şimdi transistörün aktif durumda çalışması için RS direncimin değerini hesaplayalım. Yani ID akımı 2,5mA olsun.

Transistörün VGG voltajı (Gate – toprak arası voltaj)

VGG= VDD RG1 / ( RG1 + RG2 )
VGG= 20 x 150 / ( 470 + 150 )
VGG= 4,84V olarak bulunur.

Bayas direçlerinin eşdeğerine RG dersek;

RG= RG1 x RG2 / ( RG1 + RG2 )
RG= 470 x 150 / ( 470 + 150 )
RG=114K olarak bulunur.

Yukarıdaki eşdeğer devreye dikkatle bakacak olursak;

VGG = VGS + ( ID x RS )
Olarak yazılabileceğini görebiliriz.

Ayrıca IDSS akımının yani en büyük akımın VGS = 0V da olduğunu ve ID akımının 0mA değerinin yani ID nin kesim değerinin –Vp voltajında olduğunu biliyoruz. O zaman VGS değerini Vp/2 olarak düşünürsek;

VGG= VGS + (ID x RS)
RS = (VGG – VGS) / ID

RS = (4,84 – (-2)) / 2,5
RS = 2,7K olarak buluruz.

Basit bir kontrol yapalım. Transistörün VGS voltajının negatif, transistörden akım geçmesi için –Vp voltajından küçük olması gerekmektedir. ID akımının IDSS akımından küçük olması gerektiğini ve 2.5 mA olarak önceden tespit etmiştik.

VS = RS x ID
VS = 2,7 x 2,5
VS = 6,75V
VGG = 4,84V idi.
VGG = VGS + ( ID x RS ) formülünü
VGG = VGS + VS olarak yazabiliriz. Buradan VGS ;
-VGS = VS – VGG
-VGS = 6,75 – 4,84
VGS = -1,91 V olduğu (yaklaşık -2V) tekrar görülür.

FET Transistörlü Yükselteç Devreleri

Aşağıdaki şekilde temel bir FET yükselteç devresi görülmektedir. Kullandığımız transistör bir JFET dir. VGG bayas kaynağı, küçük bir negatif GATE gerilimi (VGS) temin etmektedir. Transistörün Gate-Source arası VGS tarafından ters bayaslandığı için Gate akımı olmayacağından (yada ihmal edilebilir kadar küçük olacağından ) RG direnci üzerinde herhangi bir gerilim düşümü olmayacaktır. Bunun sonucu olarak VGS = VGG olacaktır.

Drain-Source besleme gerilimi VDD ve Drain direnci RD, ID Drain akımı ile Drain-Source arasındaki gerilimi (VDS) oluştururlar. Devre elemanlarının değeri, VDS > Vp olacak şekilde seçileceğinden, transistörün SABİT AKIM bölgesinde çalışması sağlanır. Burada söylediğim SABİT AKIM, transistörden ne olursa olsun hep aynı akam akar anlamında değildir. VDD besleme geriliminde olabilecek değişiklerden ID akımının etkilenmemesidir.

Devredeki sinyal kaynağına seri olarak bağlanan Ci kondansatörü Vs alternatif sinyal kaynağı ile transistörün DC olan VGS si arasında DC izolasyon yapar. Vs alternatif kaynağı devreyi şu şekilde etkiler.

Vgs = VGS + Vs

Yukarıdaki formülde görülen VGS + Vs aslında vektörel bir toplamadır (Kafanız karışmasın, şimdi açıklıyorum) . Vs alternatif sinyal kaynağıdır. Yani genliği zamana göre değişir. Bir yükselir, bir azalır. VGS ise DC bir gerilimdir. Yani sabittir. Sabit olan VGS ile değişken olan Vs yi toplarsak ortalama değeri VGS olan fakat Vs kadar bir azalan bir çoğalan Vgs yi elde ederiz. Bu gerilim transistörün Gate sine uygulandığı için Vgs geriliminin yükseldiği zamanlarda ID akımı yükselir, Vgs geriliminin azaldığı zamanlarda da ID akımı azalır. Yani ID akımı Vs nin sinyal şekline göre bir alzalır, bir yükselir. ID akımındaki bu değişiklik RD direnci üzerinde değişken bir gerilim oluşturur. Bu değişken gerilimi (RD üzerinde çıkış geriliminin hem AC hem DC bileşenleri vardır) Co kondansatörü ile devrenin dışına Vo olarak alırız. Bu bağlantı türündeki devrelerde Vo gerilimi Vi geriliminden daha fazla olduğu için devremizde bir GERİLİM KAZANCI oluşur. Örneğin bizim devremizde 0,5V luk bir Vi için 10V luk bir Vo elde edersek devrenin gerilim kazancı 20 olur.

Av = Vo / Vi
Av = 20 / 0,5
Av = 20

Grafik Çözüm;

Bir JFET devresini grafik olarak çözümlemek için VDS – ID yada DRAIN karakteristiği kullanılır. CE bağlantılı BJT transistöre çok benzer. Yukarıdaki devre için Drain devresinin DC denklemi,

VDS= VDD – ID x RD

Bu formüle aynı zamanda DC Yük Denklemi de denir.

Drain akımı ise,

ID = (VDD – VDS) / RD

Bunlar göre JFET yükseltecin grafiğini çizersek;

Yukarıdaki şekilde Yük Doğrusunun şekli , – 1/RD ile ifade edilmektedir. Bu lisede öğrendiğiniz sıkıcı grafiklerin en basitlerinden olan – 1/x aynısıdır. Eğer VGS voltajı -1V değerine ise, Q noktası şekildeki yerindedir. Q noktasının bu durumdaki karşı gelen VDS ise 25V olsun. Bu duruma sessizlik duruma denir. Şimdi Vi giriş sinyalini uyguladığımızı varsayalım. Vi sinyali yükseldiğinde negatif olan VGS bayas voltajını azaltacaktır. Örneğin VGS = 0 olsun. Yani Q noktası şekilde A noktasına kayacaktır. Buna karşı gelen VDS ise örneğin 5V olacaktır. Görüldüğü gibi Vi giriş sinyali yükseldiğinde VGS voltajı azalmakta (Vo voltajı, VDS nin değişken kısmıdır) yani Vo voltajı negatif yönde artmıştır. Vi negatif yönde arttığı zaman VGS voltajını da arttıracak başka bir değişle VGS voltajı da negatif yönde yükselecektir.

Bu durumda ID akımı da azalacağı için VDS voltajı yükselecektir. Bunu grafikte Q noktasının Yük Doğrusu üzerinde B noktasına gelmesi şeklinde görebiliriz. B noktasına karşı gelen VDS gerilimi de örneğin 45V olsun. Bu durumda giriş sinyali Vi 2V değiştiğinde çıkış sinyali 40V değişmekte ve 20 kat kazanç elde edilmektedir. Ayrıca giriş sinyali Vi ile çıkış sinyali Vo arasında 180o faz farkı olduğu görülmektedir.

Grafik çözümler, olabilecek DİSTORSİYON lar hakkında bize önemli bilgiler verir. Sinyal kesimde mi, doyumda mı rahatlıkla görebiliriz. Ayrıca JFET transistörlü yükselteçler tasarlanırken birkaç noktaya dikkat etmek gereklidir. Bilindiği gibi JFET transistörün DRAIN karakteristiğinde görülen VGS voltaj basamakları eşit aralıklarda bulunmadığından Q noktası etrafında meydana gelecek simetrik sinyal salınımı drain akımı ID ve VDS geriliminde simetrik değişimlere neden olmaz. Çünkü JFET in giriş karakteristiği ile çıkış karakteristiği arasındaki ilişki doğrusal değildir. Bu nedenle çıkış dalga şeklinde uygun bir doğrusallık elde etmek için, giriş sinyalinin genliği mümkün olduğunca küçük olmalıdır. İkinci olara, çalışma noktası PINCHOFF THRESHOLD eğrisine yakın olarak SEÇİLMEMELİDİR. Çünkü bu eğriye yakın bölgelerde, VGS eğrileri arasındaki uzaklık küçük olduğundan aşırı distorsiyon meydana gelir. Son olarak, gate bayas gerilimi çok yüksek olamamalıdır. Bu durumda küçük negatif sinyal salınımlarında bile transistör tamamen KESİM durumuna geçebilir.

FET bayas devrelerinde en çok yukarıdaki şekilde görülen yapı kullanılır. Eğer devremizin kararlılığını daha da arttırmak istersek Self Bayas yerine BJT transistörlerden de hatırlayacağınız gibi Universal bayas devresi kullanmak daha iyi olacaktır. Universal bayas devresi özelliği olarak transistörün parametrelerinde olabilecek bazı değişikliklerden bile devrenin etkilenmemesini sağlamaktadır.

MOSFET’lerin sürülmesi

Güç Elektroniğibunalmis bildirdi: “Mos transistorlerin giriş empedansı gerçekten çok mu büyük.Güç elektroniğinde kullanılan Moslar için; Bazı kitaplarda ve tartışmalarda “Mos transistorlerin giriş empedansı çok büyüktür” şeklinde yanlış bir ifade kullanılır.

Burada yanlış olan giriş empedans kavramının giriş direnci ile karıştırılmasından kaynaklanır. Zira empedans alternatif akıma gösterilen zorluk ikeni direnc akıma gösterilen zorluk demektir. Giriş direnci 10Mohm olan bir düzenek, pek ala 1Khz de 100Ohm gibi empedans gosterebilir. Ancak giriş direnci gerçekten de 10Mohmdur.

Bu yanılgıdan dolayı da yeni başlayanlar Mosların çok kolay sürülebileceği sonucuna varırlar.

Moslar ne zaman kolay sürülür?Bir ampullu (ıstediğiniz kadar güçlü olsun) uzun aralıklarda (1 kaç saniye gibi) yakıp söndüren bir devre yapacaksanız Mos ideal anahtar vazifesi görecektir ve çok kolay sürülür. Bunun için mosun Gate – Source uclarına eşik değerinin biraz üzerinde voltaj vermek / kesmek yeterli olacaktır ve kumanda sinyalini, gate ucuna seri 1Mohm direnç üzerinden bile verebilirsiniz.

Mosfetler ne zaman zor sürülür?

Aynı devreyi saniyede 1000 kere anahtarlamak isterseniz problem başlayacaktır. Çünkü anahtarlama frekansı artınca artık giriş direnci değil giriş empedansı ön plana çıkmıştır.

Bir mosun Gate -Source ucları 100 lerce megaohm direnç ve bu dirence paralel baglı ve değeri yaklaşık 1nF kondansator gibi modellenebilir.

Anahtarlama frekansı yüksekse bu 1nf civarındaki kondansatörün uclarındaki voltajı basit bir sürücü ile kolayca sıfıra yada eşik değerinin üstüne çekemezsiniz.

Bu iş için yüksek akıma ihtiyacınız olacaktır. Dolayısı ile Moslar giriş akımı çekmez diye bilenler bu konuyu gözardı ederler. Moslar bir güç transistörü gibi yüksek giriş akımı çeker ancak bir farkla.

Transistörler, base sürüldüğü sürece giriş akımı çekerken, Moslarda sadece bu sözü edilen kondansatör sarj olana yada dejarj olana kadar akım çeker.

Yüksek hızda sürekli olarak anahtarlanan Mosun Gate Source arasındaki bu iç kapasite sürekli şarj ve deşarj olacağından girişten akım çekilmesine neden olacaktır.

Eğer Mosu süren devre iyi yapılmamış ise G-S kapasitesi tam sarj olamayacak yada boşalamayacağından giriş voltajı ortalama bir voltaj değerinde salınacak buda Mosun anahtarlama modunda değil lineer modda çalışmasına neden olacak ve MOS da büyük güç kaybına neden olacaktır.

Kare dalga gibi bir sinyal ile mosu sürmeye kalktığınızda mosu süren devreyi şu özelliklerde tasarlamalısınız.

1. Kare dalganın inen ve çıkan kenarlarında Mosa 100ma hatta mümkünse 1A akım verebilecek yetenekte olmalı.
2. Kare dalganın genliği Eşik değerinin üstünde ancak Gate’i bozma (delme) değerinin altında olmalıdır.

Bülent ÜNALMIŞ