Telekomünikasyon sistemleri, telefonun keşfinden sonra hızla gelişen haberleşme araçları ile en yeni teknolojileri eskiden kurulmuş ve faal olan teçhizatlarla birlikte uyumlu olarak kullanan dünyanın en büyük otomatik sistemidir. Bu gelişmeler, insanların diğer insanlarla süratli, gizli ve güvenilir haberleşmeye verdikleri önem sonucu artan ilgi ve isteği ticari yönden cazip kılmasıyla meydana gelmiştir. Genel bir telekomünikasyon şebekesi; abone terminal ve cihazları, santraller, iletim sistemleri, hatlar ve hat başı teçhizatlarından oluşur.  Şekil.1 deki blok şema ile haberleşme sistemi bileşenleri gösterilmiştir. Santraller telekomünikasyon şebekesindeki esas görevlerine göre; lokal abone, tandem (transit), şehirlerarası ve milletlerarası santraller olarak gruplandırılırlar.

BLOK ŞEMA İLE HABERLEŞME SİSTEMİ BAĞLANTILARININ AÇIKLANMASI

        Bazı kısaltmaların açıklaması:

PCM : Sayısal çoklayıcı sistem. 30 ses kanalı bir fiziki devre teşkil eder.

    Bir iletim irtibatından aynı anda çok sayıda konuşma kanalı iletebilmek için Anolog ve sayısal çoklayıcılar kullanılmaktadır. Kablo uçlarına veya R/L sistemlerine irtibatlaşan bu terminal cihazları santral trank uçlarına Anolog olarak trank seviyesinde, sayısal olarak da 30 kanallı PCM seviyesinde irtibatlandırılmaktadır. Santrallerin abone bağlantıları genelde doğrudan bakır kablo ile bağlanır. (tm)zel durumlarda abone devrelerinden data haberleşmesi için modem kullanılabilir.

    Telekomünikasyon binaları bölgesel haberleşme ihtiyacını karşılayacak sistemlerin tesisine imkan sağlayacak şekilde inşa edilirler.  İletim irtibatının R/L ile mi kablo ile mi olacağı, sadece uç nokta abone santralı mı veya bir transmisyon merkezi mi olacağı bina tipi seçiminde önemli rol oynar.

MANUEL SANTRALLERİN PRENSİP YAPISI

Telefonun keşfinden sonra geliştirilen telefon cihazıyla doğrudan birbirine bağlı iki telefondan görüşme sağlanıyordu. Telefon etmek isteyen manyeto ile zil akımını karşı tarafa göndererek ikaz etmekteydi. İlk işaretleşme zil akımıyla başlamıştır. Bu şekilde bir kimse telefon haberleşmesi yapmak istediği her yer için ayrı bir hat ve ayrı bir makine kullanmak mecburiyetinde kaldığından telefon hatlarının belli bir merkezde toplanarak buradan yol verme işleminin yapılması düşüncesiyle ilk manuel santral geliştirilmiştir. Burada İşaretleşme için aboneden santrale zil akımı , operatörü uyaran lamba, operatörden aboneye zil akımı ve cevap veren abonenin meşguliyetini görmeye yarayan lambalar işaretleşmeye girmiştir. Bu santralde operatör, aboneden gelen istek doğrultusunda diğer bir telefon hattına kordon, jak (fiş) veya kle (anahtar) kullanarak  bağlantı yapmakta ve bağlantıyı çözmektedir.

Manuel santral blok şeması ve işaretleşmesi

Manuel santralda işaretleşme ve bağlantılar

         Manuel santrallerde konuşma sonunda otomatik çözülme bazı ülkelerde de abone kontörü uygulamaları (Tunus 1912) yapılmıştır.

ISD: İnternational subscriber dialling: Abonenin milletlerarası araması olarak haberleşmede kullanılmıştır.

Ancak haberleşmede istenen sürat ve gizlilik, insan unsuruna bağlı  problemler yol verme sisteminde insan çalışmadan otomatik olarak bağlantı kuracak mekanizmaları geliştirmeye zorlamış ve otomatik santral keşfedilmiştir.

        Otomatik telefon santralleri manuel santrallerde operatör tarafından gerçekleştirilen giren arama talebini kayıt, aranan numarayı bulma iki telefon hattını görüşme için irtibatlama, ücretlendirme başlama ve bitişini ve gerekli bilgileri kayıt, konuşma bitince hattı çözme işlemlerini insan müdahalesi olmadan gerçekleştiren ortak kontrollü sistemlerdir. Markası ve teknolojisi ne olursa olsun bütün otomatik telefon santralleri belirli ortak donanım ve fonksiyonları gerçekleştirirler. Son yıllarda geliştirilen sayısal santraller sadece aboneye ek kullanım kolaylıkları ile bakım, işletme ve denetimde bilgisayarlarda olduğu gibi yeni imkanlar sağlamışlardır. Santral tiplerine göre dağıtılmış ve merkezi kontrol ağırlıklı dizaynlar vardır.

Bir otomatik telefon santralının  genel blok şeması

Otomatik bir santralde telefonla arama yapılması.

    Otomatik telefon santralleri değişik marka ve teknolojileri kullanmakla beraber ortak standartlarda yapılmışlardır. Telefonla arama yapılmasına ait genel safhalar bütün santrallerde aynıdır.

      Türkiye de ilk otomatik santral Ericson firmasınca Ankara da 1926 yılında kurularak servise verilmiştir. Krosbar santraller daha büyük hat kapasitesine sahip olup hızlı arama yaparlar. İlk krosbar santral 1968 yılında İzmit'te tesis edilmiştir.

      Otomatik telefon santralleri manuel santrallerde operatör tarafından gerçekleştirilen giren arama talebini kayıt, aranan numarayı bulma iki telefon hattını görüşme için irtibatlama, ücretlendirme başlama ve bitişini ve gerekli bilgileri kayıt, konuşma bitince hattı çözme işlemlerini insan müdahalesi olmadan gerçekleştiren ortak kontrollü sistemlerdir. Markası ve teknolojisi ne olursa olsun bütün otomatik telefon santralleri belirli ortak donanım ve fonksiyonları gerçekleştirirler

 Bir Otomatik Telefon Santrallının  Donanım Kısımlar

10.Giriş, çıkış ve programlama araçları

                                 Aşağıda genel bir santral blok şeması verilmiştir.

            8. KONTROL, DENETİM VE GÖZETİM YAPAR.

                         4. Transit arama olarak gruplandırılır.

GÖRÜŞMESİNE  AİT  PRENSİP BLOK ŞEMASI

TELEFONLA  ARAMA SAFHALARI

a)   Santral içi (lokal) arama

9. Çözme ile birlikte ücretlendirmeyi durdurup abone sayacını (kontör) artırma, hatları serbest duruma getirme.

b)  Çıkan ve giren arama (/R1 –E/M veya DC-lup işaretleşmeye göre)

Çözme ile birlikte ücretlendirmeyi durdurup abone sayacını (kontör) artırma, hatları serbest duruma getirme.

  (ÇIKAN VE GİREN ARAMA)

       İşaretleşme sistemleri kullanılan haberleşme ünite ve cihazlarının bağlantı durumuna göre tasnif edilebilir. İşretleşmeler; abone  ile santral arası işaretleşme, santraller arası işaretleşme ve santral içi anahtarlama işaretleşmeleri olarak gruplandırılabilir.

3.1 ABONE SANTRAL İŞARETLEŞMESİ

       Santrallerde çevir sesi alınmasından ilk rakama kadar, rakamlar arası, son rakam bekleme süreleri tanımlanmıştır. Bu zamanaşımı sürelerinden fazla beklemelerde santral işlemi iptal ederek devreyi keser. Ayrıca aranan abonenin telefonu kapatmasından sonra paralel telefona geçip cevap verme imkanı için hat çözme gecikmesi ( 5 ‑ 30 saniye) tanımlanmıştır.

          Telefon makineleri kadranlı ve tuşlu tiptendirler. Ancak rakamların santrale gönderilmesi ya kontak açılıp kapanmasına bağlı darbeler şeklinde (DP:dial pulse) veya iki frekans bileşeni şeklinde (DTMF:dual tone multifrequency) olur.  Ayrıca kulakla duyulan tonlar ve zil akımı da işaretleşmenin elemanlarıdır.

   Darbe şeklinde (empuls katarı) rakamların tanımlanması.

ms

        Darbe genişliği 60 ms ve darbeler arası boşluk 40 ms olarak her rakam için eşit darbe sayısı gönderi,lir. 3 rakamı için üç darbe ve 0 rakamı için 10 darbe gönderilir. 0 rakamı 1 sn (1000 ms) süre ile gönderilebilmektedir. Yavaş bir sistem olduğu için elektronik sanayi gelişince DTMF telefonlar geliştirilerek hızlı arama sağlanmıştır.

 İkili frekansla (DTMF) rakam kodlama ve gönderme.

         Bu sistem elektronik ve sayısal santralların gelişmesinden sonra uygulanmaya başlanmıştır. Her rakam için iki frekans bileşeni gönderilir. Bir tuşa çok kısa bir süre ( 50 ms) basmak rakam gönderme için yeterlidir.

        Bir abonenin telefon ahizesini kaldırması ile başlayan arama belli safhaları izleyerek tamamlanır. Hatalı işlemler ve arızalar sebebiyle arama yolu kurulamaması ve halinde santralın bağlı kalarak ortak donanımın gereksiz yere meşgul edilmemesi için her işleme bir zaman aralığı tanımlanmıştır.

        Bu değerler uluslar arası standartlar çerçevesinde kalmak üzere santral donanım imkanlarına göre işletmeci kuruluş tarafından belirlenir.

Sayısal Santral Abone Özelliklerinde Kullanılan Tonlar

        Otomatik santrallarsa abone hatları iki telli olarak repartitördeki ana dağıtım çatısı MDF üzerinden abone teçhizatına bağlanırlar . Bu irtibat aşağıda şematik olarak gösterilmiştir. Burada hat muayene ve işletme kısımları belirtilmiştir.

      Abonenin santral içerisinde kalan bağlantı ve donanımı ile hat muayene cihazının bakımı santral personelince yapılır. Abone hatlarının muayene ve arıza takibini repartitör görevlileri yaparlar. Test cihazları santral tiplerine göre değişmekle beraber ortak test bağlantısı ve ölçülecek değişkenler aşağıda verildiği gibidir.

               5 ayrı bağlantı vardır

        Abone hattı kapalı devre (Lup) direnci makina empedansı dahil 2 Kohm dan küçük olmalıdır. Şebeke imkansızlığı nedeniyle uzak mesafeye tesis edilen hatlarda bu değer aşılıyorsa uzak mesafe abone kartı veya rölesinin santral tarafından devreye montajı gerekir.

       Santral çıkışından bir abone hattı kısa devre yapıldığında iç sınırlama direnci ve santral DC gerilimine bağlı olarak en çok İ=V / R= 52 / 400= 130 mA akım geçer. Pratikte abone hattından en çok çekilen akım 100 mA civarındadır.

                        Bu değerin altına düşen akımda telefon çalışmaz.

         Telefon makinalarının iç direnci kullanılan varistörler sayesinde gerilimle ters orantılı olarak değişirler. Santrala yakın olan makinanın direnci küçük, santraldan uzaklaşan makinanın direnci büyük olur. Bu şekilde hattaki kayıptan dolayı ses zayıflama oranı azaltılmış olur.

            Kaynaktan çekilen gücün paylaşımı hat ve makina dirençlerinin oranına bağlıdır. Uzaklaşan hattaki düşen gerilimle orantılı olarak telefon iç direncinin artması ses zayıflamasını azaltıcı etki gösterir. Yani, makinanın iç direncinin artması harcanan toplam güçteki payını artırır.

        c) Hattaki yabancı gerilim kaçağı ölçülerek başka bir telefon teliyle temas veya harici elektrik teması veya indüklemesini varsa tespit edilir.                

       Ayrıca abone hattına zil akımı göndermek suretiyle cevap verilmesi halinde bağlantı doğruluğunu onay testi de yapılır.

       Santrallar arası trank irtibatları üzerinden konuşma bağlantıları sağlanması için işaretleşme yapılır. İşaretleşme yapısı kanal bağlı ve ortak kanal işaretleşmesi olarak ikiye ayrılır. Kanal bağlı işaretleşmelerden Türkiye de yaygın olarak kullanılanlar E/M ve DC lup hat işaretleşmesi ve R1 yazıcı işaretleşmesidir.

            Hat ( line) işaretleşmesi

         Bir abonenin arama yapmak için telefonu kaldırması veya bir santral trankından diğer santrala arama yapılması teşebbüsünde,  serbest, meşgul gibi hattın durumunu ve rakam gönder, çöz gibi bağlantı fonksiyonlarını ifade eden sisteme hat işaretleşmesi denir.

      Santrallerden arama isteyen kullanıcının aradığı adresi rakamlarla tanımlamasından sonra bu rakamların elektriksel sinyallere dönüştürülerek santralden gönderilmesi ve alınması ile kayıt edilerek değerlendirilmesini sağlayan sisteme yazıcı işaretleşmesi denir. Bunu sağlayan bir donanım mekanizmasıdır. DP işaretler, Çoklu frekansla ve sayısal data ile tanımlı rakamlar santrale ulaştırılır. Türkiye de R1 analog işaretleşmesi yaygın olarak kullanılır.  Milletlerarası santrallerde az miktarda No.5  ve yaygın olarak sayısal R2 kullanılır. Sayısal santrallerde No.7 işaretleşmesine başlanmış ve yatkınlaşmıştır.

KULLANILAN ÖNEMLİ STANDART TS(CCITT) İŞARETLEŞME TİPLERİ

      Otomatik bir santraldan diğer bir santrala doğru arama yapılabilmesi için bu iki santral arasında bir ses kanalı seçmek, bağlantıyı yapmak, telefon adresini ifade eden numaraları uygun bir şekilde göndermek ve sonunda iki telefonun irtibatı ile görüşme yapılması sırasında bu bağlantıyı tutmak ve konuşma sonunda telefonlara bağlı olarak hattı çözmek için dizayn edilen mekanizmaya trank denir. Trankların çıkan, giren ve iki yönlü (TW) olmak üzere üç çeşit işletme şekli vardır. Ayrıca tranklar analog ve sayısal tiplerde dizayn edilmişlerdir.

       Analog tranklar 2 telli DC‑lup ve 4 veya 6 telli E/M trank olarak isimlendirilirler. E/M tranklar tek veya iki yönlü olarak tesis edilirler. Sayısal tranklar da işletmedeki analog trankların işaretleşmesine uyum sağlayacak şekilde düzenlenmişlerdir.

      Analog E/M devrelerde sinyalleşme ve ses devreleri ayrı olarak seçilmiştir. E İngilizcede ear=kulak, M ise mouth=ağız kelimelerinin ilk harflerinden alınmıştır. Ses devrelerinin alış ve verişi ayrı olduğunda 4 telli (4w), kablodan tasarruf düşünülerek hibritle alış ve verişi birleştirildiğinde 2 telli (2w) olarak işletmede kullanılır.  Şekilde prensip şema verilmiştir.

4 telli E/M trank bağlantısı prensip şeması

E/M hat işaretleşmesi tablosu

 Ahize kapalı ise devre açık ve On‑hook  için AÇIK kullanılmıştır.

     Türkiye'de uygulamada M teline toprak irtibatlandığında yakalama olmaktadır. Giren taraftaki röle bobini veya elektronik algılayıcının diğer ucu bataryaya (‑48V) bağlıdır. Bu uyarma toprak yerine batarya ile de yapılmaktadır. Sistemlerde bir uyumsuzluğa rastlandığında kontrol edilerek E/M teçhizatındaki uygun seçenek tatbik edilmelidir.

      Trank yakalandıktan sonra 5 saniye içerisinde giren tranktan yakalandı bilgisi (E telinden toprak) alınmazsa (dönüş yoksa) trank bloke olur.

      DC işaretleşme şehir içi  santrallarında analog olarak iki telli irtibat ile kullanılır. Ses ve işaretleşme aynı hattan iletildiği için zayıflama ve distorsiyon fazladır. Şekilde bir DC işaretleşme sistemi prensip şeması verilmiştir. Telefonla aramayı başlatan A santralının bağlantı donanımı çıkan trank, aranan santralın bağlantı donanımı giren trank adını alır.

               5. Sayısal santrallarda hattaki değişmeler işaretleşme bitlerinin 0 ve 1 durumuna geçmeleriyle temsil edilir. PCM30 siteminde hat sinyalleşmesi için 4 bitlik bir alan ayrılmıştır.  Bunlardan 1 veya 2 tanesi kullanılmakta olup diğerleri belirli bir değerde tutulurlar. Aşağıdaki cetvelde işaretleşme safhaları özetlenmiştir.

 2w DC‑lup  Hat işaretleşmesinin tablo ile gösterilmesi

      Ortak kanal işaretleşmesinde bir yön için bir kanbal işaretleşmeye tahsis edilir. Bütün diğer trankların işretleşmesi bu kanaldan data haberleşmesi şeklinde iletilir. Ayrıca no.7 işaretleşmesinde telefonla arama zincirinde de değişiklikle yapılarak arana abone cevapladığında boş bir kanal atanarak konuşma sağlanır. Arana abonenin meşgul olması hallerinde trank devresi atanmaz bu durumlar işaretleşme linki üzerinden arayan santrale bildirilir ve santral kendi abonesine meşgul tonunu gönderir. Bu sayede trank tasarrufu sağlanmış olur.

                          STP: İşaretleşme transfer noktası

         Telefon ağının bir bütün olarak yönetilmesi için düşünülen akıllı şebekelere alt yapı oluşturmaktadır.

İki santral arasındaki No.7 işaretleşmesinde kullanılan önemli mesajlar

     Manuel santrallerde operatör tarafından yapılan bağlantı ve çözme işleminin aboneden gelen rakamlarla ifade edilen adrese bağlantı kurulması için anahtarlama teknikleri geliştirilmiş ve teknolojik gelişmelere göre uygulamaları yapılmıştır.

                  A anahtarı 1 den 5 e   bağlantıda kapanır.  B anahtarı 5 ten 1 e bağlantıda kapanır.

      İlk otomatik santralde kullanılmıştır. Döner selektörlü (rotary) santraller halen kullanılmakta olup Türkiye’de Ericcson marka bu tip santraller  1986 da hizmetten kaldırılmıştır.

       Bu sistemde abone tarafından çevrilen rakamlar kaydedilerek ilerleyen bir anahtar zinciri ile bağlantı kurulur. Seçilen yoldaki bir arıza bağlantıyı başarısız kılar. Çünkü ortak kontrol ve ön test yoktur.

                             00   01  02  03   04   05   06   07   08   09  10   11  12   13   14   15   16  17   18  19  

      Bir Krosbar anahtar  elemanı 20 dikey ve 10 yatay hareket çubuğuna bağlı olarak 200 kesişme noktası elde edilen ve bu her noktada 6 kontaklı irtibat sağlayan bir mekanizmadır.  10 x 10 =100'lük gruplar da vardır. Bir abone çatısında 10 adet 200'lük anahtar grubu vardır.

     Zaman anahtarlamada, bir sıra ile giren kanal bilgileri, seçme mantık düzenine göre diğer bir fiziki kapıya farklı ve program gereği istenen sıra ile aktarılması ile elde edilir. Her bit akışı için bir komütatör vardır. Ve bu komütatör paralele 1 bit geçiş süresince bütün kanalları tarayacak hızdadır ve hangi kanal bitini diğer tarafın kaçıncı kanalına aktaracaksa  o anda kanal için iletim yapar. Komutla değişiklik gelinceye kadar bağlantıyı devam ettirir.

     Anahtarlama şebekesi 2 grup ile teşkil edildiğinde bir grup anahtar elemanından diğer elemana sadece bir kapı ile bağlantı geçişi olmaktadır. Arıza ve trafik durumunda geçiş imkanını artırmak için genelde 3 gruplu, çok geniş sistemlerde daha çok gruplu dizaynlar gerçekleştirilir. Grup sayısının artması ile bir gruptan diğer bütün gruplara bağlantı gerekmeyip, sadece bir üst grupla bağlantı yeterli olmaktadır. Yukarıda her grup elemanı 16 kapılı 16 elemanlı bir bütün bağlantıları aynı anda yapabilen (bloklamasız) sistem örnek verilmiştir. Burada 30x16x16=7680 konuşma kanallı giriş ve çıkışı herhangi bir kanalı diğerine bağlayan sistemin prensip bağlantısı verilmiştir.

     Bir kanaldan diğer bir kanala irtibat kurma mantığı anahtarlama şebekesinin kendi fonksiyonudur. Santral içerisinde aranan numaranın tercümesi ve teçhizat adresini belirleme ve hangi kanaldan aranacağı ve arayan aboneye hangi kanalın tahsis edildiği merkezi kontrol tarafından tespit edilerek mesajlarla iletilir.  Anahtarlama şebekesi kontrol sistemi, merkezi kontrolden verilen emirlere uygun olarak iki kanal arası yolu seçip bağlayarak bu irtibatı denetim altında tutar.

     Bir anahtarlama ve çapraz bağlantı sistemi tasarlanırken her devrenin kullanım ve trafik yoğunluğuna göre bloklama oranı tayin edilir ve buna göre ekonomi sağlanır. Çünkü bütün kanallar aynı anda görüşmede Bir anahtarlama sisteminde temel görevler:

   * Denetleme. Kurulan bağlantı yolunun doğruluğunu ve sürekliliğini izleme,  hataları düzeltme işlemini başlatma.

     Haberleşme ağında santraller telefon bağlantılarının bulunduğu adresi teşkil ederken öte yandan diğer santralara doğru aramayı sağlayan adreslere göre bağlantı kurarlar. Telefon numaraları ve kodlarla ifade edilen numaralama sistemlerine telefon numaralama planı denir.

    Numaralama planı yapılırken açık numaralama planı ve kapalı numaralama planı olmak üzere iki sistem kullanılır.

     Ayrıca şehir kodları da kullanılacaktır. Türkiye de 1976 yılında planlanan eski kod sisteminde o zaman yaygın olarak kullanılan krosbar santrallar sebebiyle mümkün mertebe az rakam gönderme düşüncesiyle kısmen açık numaralama sistemi kullanılıyordu. Kapalı numaralama sisteminde ise bir bölgede telefon numarası rakam sayısı sabittir. Türkiye de 1993 yılında 7 rakama geçişten sonra kapalı sistem uygulanmıştır.

               200‑999 Normal telefon numara prefiksi (Santral 10 binlik kod)

     Dünya numaralama planı Uluslar arası Telekomünikasyon birliği (ITU) düzenlenmektedir. Her ülkeye bir ülke kodu verilmiştir.  Kodlar ABD ve Amerika kıtasından başlayarak Avrupa Afrika Ve Asya kıtasına göre açılarak düzenlenmiştir

      Manuel santrallerde abone manyeto ile operatörü ikaz ettikten sonra operatör abone hattına girerek aradığı telefon numarasını alıp aranan telefonun zilini çaldırıp cevap vermesini müteakip iki abone hattını kordon veya anahtar düzeniyle irtibatlamaktadır. Otomatik santralde da sinyalleşme bahsinde anlatıldığı gibi abone telefonu kaldırıp çevir sesi aldıktan sonra aradığı telefon numarasını çevirmektedir. Bu numaralar santral tarafından kaydedilmekte ve tercüme edilerek yönlendirme yapılmaktadır.

Aranan telefona ait rakam dizisi telekomünikasyon şebeksinde tanımlı bir adresi ifade etmektedir. Santrallar buna göre yorum yapacak şekilde planlanmışlardır.

Santral tercüme sistemi blok şeması

     Şu anda Türkiye de 7 rakamlı telefon numarası il içindeki bir telefonun adresini tanımlamaktadır. Telefon numarasının ilk 3 rakamı prefiks diye adlandırılır ve santral adresini verir. Geriye kalan 4 rakam santraldeki 10.000'lik grup için teçhizat adresini tanımlar. Şehirlerarası aramalarda 3 rakamlık il kodu önüne 0 eklenerek milletler arası aramalarda  telefon adresi 00 <ülke kodu> <il kodu > <telefon no> şeklinde tanımlanmaktadır

      Bu temel tariflere göre santrala gelen bir rakam dizisinin nasıl tercüme edildiğini izleyelim.

    Santraller arası aramalarda tercüme olayları daha karmaşık olur. Bütün santrallerin ortak bazı prensiplere göre programlandırılması gerekir. Yönlendirmeye ait temel kavramları blok şema üzerinde açıklayalım.

Santrallar arası anayol ve alternatif yol bağlantıları

     Bir santralden diğer santrallere yapılan irtibatlara yol (route) ve bir santrale doru çıkışlara istikamet (destination) denir. Ankara dan İstanbul istikametine giden birisi üç farklı yoldan gidebilir. Otobüsle Bolu üzerinden, trenle Eskişehir üzerinden ve uçakla hiçbir yere uğramadan hedefine varabilir. Telekomünikasyon sistemlerinde de iletim sistemlerinin tesis imkanı, ekonomi ve trafik durumuna göre iletim yolları kurulur. Bir istikamete birden fazla yol tahsis imkanı halinde 1. si anayol, diğerleri alternatif yol olarak adlandırılır. İlk yola tesis edilen trank (devre) sayısından fazla arama olması halinde taşan trafik 2. yoldan tanımlı istikamete gider.  Ancak bir santralden bütün santrallere özel yol açmak mümkün ve ekonomik olmadığından bu durumda transit santraller kullanılarak arama bağlantıları sağlanır.

    Santral tercüme mantığını oluşturan bilgileri telefon işletmesi hazırlar.  Bu bilgiler de istikametler, bu istikametlere ait yollar, her bir yolun işaretleşme türü, bir yoldan gönderilecek rakam sayısı, alınacak rakam sayısı, istikamete ait ücretlendirme kademesi gibi bilgiler tanımlanır.

     İlk telekomünikasyon ağı telgrafın ticari anlamda kullanılması İle kurulmuş ve genişlemesiyle birlikte bu hizmetten alınacak ücretlerin tespiti için ücretlendirme sistemleri geliştirilmiştir. Ücretin bir bölge içi ve iki nokta arasındaki mesafeye bağlı olarak hesap edilmesi benimsenmiş telefon şebekelerinde de aynı görüşler uygulanmıştır.

     Telekomünikasyon binaları, santraller, şebeke, transmisyon ve enerji yatırımları ile her türlü bakım ve işletme giderlerini, personel ücretleri ve vergi gibi giderleri karşılayarak ve bir miktar kar sağlayacak şekilde ücret belirlemesi yapılır.

     Telefon hizmetlerinin ücretlendirilmesinde paraya çevrilebilir birim seçimi ülkelere ve işletmeler göre bazı farklılıklar arz etmektedir. Görüşme başına sabit ücret, görüşme süresine göre ücret, belirli mesafelere veya alan göre kademli olarak ücret, şehiriçi için aylık sabit ücret, ücretlendirmeyi zil çaldırma ile başlatma, ücretlendirmeyi cevap işaretiyle başlatma gibi seçenekler uygulanmaktadır.

                                                Ücret kayıt metodları

      Türkiye’de ücretlendirme kademeleri şehiriçi, ilçe içi, iliçi ve iller arsında ise mesafe esas alınarak düzenlenmiştir. Milletlerarası ücret kademeleri uluslararası telekomünikasyon birliği ile koordineli olarak ayarlanmaktadır. Santraller ücretlendirmeyi koda göre tanımlı kademeyi seçerek yaparlar. Her kademe için kontör atış süresi normal ve tenzilli olarak tanımlanmıştır. Ayrıca santrallere tatil günleri ve tenzil saatleri de girilerek otomatik olarak paraya dönüşebilen ücretlendirme yapılması sağlanır.  Ancak bazı santral türlerinde kontör yerine konuşmaya ait süre, tarih, saat gibi bilgiler kaydedilir (Mobil Telefon Santralı) faturalama sırasında bu bilgiler kontör ve paraya dönüştürülür.

     Santralde ücretlendirme aranan abonenin cevap vermesiyle başlar, telefonun kapatılmasıyla sona erer. Telefonun karşılıklı olarak iyice kapatılmaması veya açık unutulması halinde ücretlendirme devam edeceğinden dikkat edilmesi gerekir.

Türkiye’de sehiriçi ve şehirlerarası ücretlendirme kademeleri

19 kasım 2001 tarihi itibariyle  Türk Telekom kontör atış süreleri

     Kırsal alan da otomatik santraller yaygınlaşmadan önceki kademe tanımlarında il içi ve ilçe içi kavramları yoktu ve sadece doğrudan mesafe esasına göre düzenleme yapılıyordu.

     Ücretlendirmeye esas olan kontör bilgileri Krosbar, 500A ve 100AT gibi santrallerde mekanik sayaçların (kontör) fotoğraflarının çekilerek okunması ile kayıt edilir. Sayısal santrallerde ise abone görüşmelerine ait kontörler sistem hafızasındaki tahsisli bir alana kayıt edilerek belirli zaman aralıklarında emniyet için diske aktarılırlar. Ücretlendirme dönemi sonunda son kontör değerleri komutla manyetik teyp bandına kayıt edilerek doğrudan faturalama bilgisayarına aktarılır.

     Analog santrallerde kontör darbelerini üreten osilatörler ve bunları bir birine katarak kademe oluşturmaya yarayan mantık devreleri bulunur.  Arama türüne göre seçilen istikamet ve yola uygun ücretlendirme kademesine ait sinyal abone konuşma devresine paralel olarak anahtarlanan S telinden abone sayacına bağlanır.

     Sayısal santrallerde ise her abone için yazılımla çalışan sayaç vardır ve konuşma sonuçları buraya kaydedildikten sonra toplu olarak belirli aralıklarla sistem diskine otomatik olarak kopyalanır. Ücretlendirme dönemi sonunda bu kontör dosyaları manyetik banda kopyalanarak bilgi işlem merkezine verilir.

İŞLEMLERİ BLOK AKIŞ DİYAGRAMI

     Santralde tercüme ve yönlendirme işlemleri gelen talep sayısına göre yapılır. Bu fiili bağlantıları yapacak donanımın devre sayısı arama taleplerini karşılayacak miktarda olmak mecburiyetindedir. Bir santralde bütün aboneler aynı anda telefonu kaldırarak arama yapmazlar. Bu durumda her abone devresi için bir kayıt cihazı tesis etmek hat başı maliyetini aşırı derecede yükseltir. Aynı örnek diğer ortak cihazlar içinde geçerlidir. Bu sebeple telefonla arama teşebbüs ve konuşma sürelerinin istatistik kayıtlarının izlenerek trafik hesaplarının yapılması zarureti ortaya çıkmıştır. Sonuçta normal bir abone santralında abonelere çevir sesi verip rakam kayıt edecek cihaz devre sayısı 10.000 abone için 200 adet olarak uygulanmaktadır. Anahtarlama elemanları, abone çatılarının devre miktarları ve trank sayıları her santralın çalıştığı sahanın trafik şartlarına uygun olarak hesaplanan değerlere göre projelendirilmektedir.

     Trafik ölçümlerinde yoğun günlerdeki en yoğun arama yapılan meşgul saatteki (busy hour) değerler esas alınır. Gerektiğinde meşgul saatle, günler ve aylara göre veya bunların ortalama değerlerine göre değerlendirme yapılır. Yılın birkaç günündeki aşırı trafiği tamamen karşılamak için ilave teçhizat tesis edilmez.

     Santrallerde trafik ölçümleri için özel sayaçlar tesis edilmiştir. Bunlardan teşebbüs miktarları, taşan trafik, başarısız aramalar gibi değişik kategoride bilgiler alınabilir. Bu bilgiler işletme yönetimince değerlendirilir.

Meşgul saat: Bir gün içerisinde arama teşebbüsünün en fazla olduğu saattir. Santralın bulunduğu bölge özelliklerine ve bölgenin sosyal yapısına göre farklılık gösterir. Ev abonesi, işyeri abonesi ve büyük ticari merkez abonelerinin o santralardaki dağılımı trafik yapısını etkilemektedir. Aşağıda tipik  iki santrale ait saatlik arama grafiği verilmiştir.

             Arama sayısı                                                          Arama sayısı

     Telekomünikasyon sistemi devreleri sürekli izlenerek özellikle meşgüll saatlerde taşan trafik olup olmadığı kontrol edilmeli ve taşan trafiğin arızalı devre sebebiyle mi, yoksa devre yetersizliğinden mi kaynaklandığı tespit edilerek çözüm aranmalıdır.

       Trafik hacminin saatlik değer olarak ifadesine erlang adı verilmiştir. Bu örnekteki trafik miktarı Tm= 36 / 60  =  0.6 arama.saat =  0.6 erlang dır.

Taşan trafik = Gelen trafik miktarı ‑ Karşılanan trafik miktarı

Servis kalitesi: Bir santralda gelen arama teşebbüslerinin başarılı olarak sonuçlanan miktarı oranı ile ölçülür. Santral normal olarak armayı sonuçlandırmışsa anons ve ton bağlantıları dahil başarılı aramadır. Devre yetersizliğinden veya arızadan dolayı anons veya tona gönderilen aramalar başarısız arama sayılır.

  Formülüyle hesaplanır. 

             Trank arızalı kalma süreleri

     Telefon santrallerinde normal telefon görüşmesinin dışında abonelere çeşitli kolaylıklar sağlanmıştır. Özellikle yüklenebilir yazılım programlı sayısal santrallerde bu özelik ve kolaylıkların sayısı çok artmıştır. Önemlilerini kısaca tanıtalım

   Telefonu giren aramaya kapama                 Rahatsız edilmeme